Dossier pushbacks: hoe Europa het recht op asiel aan z’n laars lapt

Iedereen die naar Europa komt om asiel aan te vragen, heeft het recht om een aanvraag in te dienen. Dat is vastgelegd in internationale én Europese wetgeving. Toch krijgen jaarlijks duizenden mensen op de vlucht geen kans om asiel aan te vragen in Europa. Zij worden, soms op gewelddadige manier, terug de grenzen over geduwd zonder eerlijk proces.

Deze zogeheten ‘pushbacks’ vinden met name plaats in landen aan de Europese-buitengrenzen, zoals Griekenland, Kroatië en Polen. Steeds vaker verschijnen berichten dat aan deze grenzen asielzoekers met grof geschut worden geweerd. Volgens The Guardian werden in 2020 ruim 40.000 asielzoekers teruggeduwd, waarvan er 2.000 (indirect) overlijden door de pushback-praktijken.

Dat mensenrechten in Europa op zo'n grove manier worden geschonden is natuurlijk onacceptabel. Helemaal wanneer blijkt dat EU-grensagentschap Frontex hier een ondersteunende rol in speelt. Frontex hoort het recht op asiel te bewaken, maar keer op keer blijkt dat het hierin faalt. De focus van het agentschap ligt te veel op (de militarisering van) grensbewaking, in plaats van het bieden van humanitaire hulp aan mensen in nood. Frontex blijkt zelfs acties van EU-landen waarbij asielzoekers gewelddadig de grens over worden teruggeduwd, te ondersteunen.

Maar ook andere EU-landen, zoals Nederland zijn verantwoordelijk voor deze wanpraktijken. Zo levert Nederland materieel en personeel voor grensbewaking en zit Nederland in het bestuur van het EU-grensagentschap Frontex. De huidige situatie is onacceptabel, maar er lijkt in Brussel en bij de EU-landen, weinig bereidheid om stevig in te grijpen.

Europarlementariër Tineke Strik zet zich in om ervoor te zorgen dat Europa én Frontex mensenrechten aan de grenzen wél respecteren. Nadat journalisten in 2020 naar buiten komen met het zoveelste bewijs van Frontex’ medewerking aan pushbacks, start het Europees Parlement een onderzoek. Tineke Strik krijgt de leiding. Eén van de belangrijkste conclusies is dat Frontex wel degelijk bewijs had van de mensenrechtenschendingen, maar niets met die kennis deed. De bal ligt bij Frontex om de aanbevelingen van het rapport te implementeren.

Nadat wederom bewijs van medeweten én medewerking aan pushbacks naar buiten wordt gebracht door journalisten, dient Frontex-baas Leggeri in april 2022 zijn ontslag in. Een goede eerste stap om de bestuurscultuur binnen het agentschap te veranderen, maar nog niet genoeg om pushbacks te stoppen.

Meer over Frontex

Frontex werd 15 jaar geleden opgericht om EU-landen te helpen hun grenzen te bewaken. Enkele jaren later zorgde de oorlog in Syrië voor veel vluchtelingen die in Europa asiel probeerden aan te vragen. In reactie hierop kreeg het agentschap steeds meer verantwoordelijkheden, geld en manschappen om de grenzen te bewaken. Zo had Frontex bij zijn oprichting nog 19 miljoen euro te besteden en is het jaarbudget in 2021 opgehoogd naar 543 miljoen (!) euro. Het probleem is alleen, zo bleek afgelopen jaren: de extra taken zijn enkel gericht op strenge grenscontrole en niet op het beschermen van mensenrechten.

Bevindingen rapport

Belangrijkste bevindingen:

• Frontex is op de hoogte van mensenrechtenschendingen aan de EU-buitengrenzen.
• Frontex greep niet adequaat in, maar keek structureel weg en ontkende zelfs verschillende malen dat deze schendingen plaatsvonden. Er was sprake van onwil om in te grijpen, zelfs na meerdere waarschuwingssignalen vanuit verschillende partijen als de Verenigde Naties, Raad van Europa, journalisten, ngo’s en nationale instituties als de Griekse ombudsman.
• Er zijn duidelijke tekenen van wanbeheer bij het management. Interne meldingen van mensenrechtenschendingen werden genegeerd, het aannemen van toezichthouders op de naleving van mensenrechten duurde veel te lang, daarnaast waren dit er te weinig.

👉 Lees hier het hele rapport.

Overzicht gebeurtenissen rondom Frontex

2004	Frontex, het Europees grens- en kustwacht agentschap wordt opgericht om de EU-landen te helpen om de buitengrenzen van de ruimte van vrij verkeer van de EU (‘Schengenzone’) te beschermen.
2015	Door oorlog en aanhoudende conflicten in Syrië, Irak en Afghanistan bereiken steeds meer vluchtelingen de Europese buitengrenzen, er wordt gesproken van een vluchtelingencrisis.
2016	Frontex wordt uitgebreid, takenpakket wordt verbreed naar ‘migratiebeheersing’ en criminaliteitsbestrijding.
23 oktober 2020	Onderzoeksjournalisten Bellingcat komen met artikel ‘Frontex at Fault’ waarin ze aantonen dat Frontex betrokken is bij het illegaal terugduwen van migranten.
1 december 2020	Hoorzitting in de rechtsstaat-commissie van het Europarlement met Frontex-directeur over de berichten in de media over medewerking aan pushbacks.
12 januari 2021	Europees antifraude-agentschap OLAF kondigt onderzoek naar Frontex aan.
29 Januari 2021	De rechtstaat-commissie van het Europarlement stelt een permanente commissie in voor toezicht op Frontex, met de opdracht voor een onderzoek naar de betrokkenheid van Frontex bij mensenrechtenschendingen.
23 februari 2021	Onderzoek naar Frontex gaat van start, Tineke Strik wordt aangesteld als rapporteur om onderzoek Frontex te leiden.
mei- juni 2021	Onderzoek naar Frontex waarbij verschillende experts en betrokkenen worden gehoord. Lees hier Tineke's blogs over het verloop van het onderzoek.
27 april 2021	Goedkeuring Frontex begroting 2019 uitgesteld, vanwege de verschillende misstanden bij Frontex.
5 mei 2021	The Guardian komt naar buiten met het nieuws dat er ruim 2.000 doden zijn gevallen bij het illegaal terugduwen van migranten, operaties waar Frontex toezicht op moet houden.
6 Mei 2021	Corinne Ellemeet (Tweede kamerlid GroenLinks) stelt Kamervragen in de Tweede Kamer naar aanleiding van de nieuwsberichten. Lees hier de antwoorden van de toenmalige staatssecretaris.
23 juni 2021	Onderzoek Amnesty International laat zien hoe gewelddadig het er aan de Griekse grens aan toegaat, met medeweten van Frontex.
15 juli 2021	Presentatie onderzoeksrapport Frontex en conclusies in Europees Parlement.
15 juli 2021	Frontex ‘verwelkomt’ in een persbericht het onderzoeksrapport.
31 augustus 2021	Europarlement stemt voor het bevriezen van een gedeelte van het 2022 budget van Frontex, totdat het toezicht op het respecteren van mensenrechten is verbeterd.
September 2021	Frontex stuurt een intern document door met een planning voor het doorvoeren van de aanbevelingen uit het rapport.
6 oktober 2021	Collectief van journalisten Lighthouse Reports brengt nieuws naar buiten over gemaskerde eenheden in Kroatië die gewelddadige pushbacks uitvoeren.
20 oktober 2021	Migratie-advocaten beginnen procedure tegen Frontex bij Europees Hof van Justitie
21 oktober 2021	Europees Parlement keurt begroting van Frontex voor 2019 goed. Maar stelt voorwaarden aan de begroting voor 2022.
25-27 oktober 2021	Tineke op werkbezoek in Polen en Litouwen, grens met Belarus. Hier blijkt dat Frontex zijn werknemers die moeten toezien op het naleven van mensenrechten, geen toegang geeft tot de crisisgebieden.
12 januari 2022	Rondetafelgesprek over pushbacks in Den Haag, georganiseerd door de Tweede Kamer commissie voor Justitie en Veiligheid. Tineke sprak over de rol van EU-grensagentschap Frontex en de rol die Nederland heeft.
28 februari 2022	OLAF presenteert conclusies Frontex rapport achter gesloten deuren aan Europarlementariërs van de budget-commissie en de rechtsstaat-commissie.
23 maart 2022	Der Spiegel brengt naar buiten dat OLAF, in lijn met Tineke’s rapport, heeft vastgesteld dat Frontex directeur Leggeri actief heeft geprobeerd mensenrechtenschendingen van het agentschap te verhullen. Het EU-Parlement verzoekt Frontex openheid te geven in OLAF onderzoek.
31 maart 2022	De budget-commissie van het Europees Parlement keurt de begroting van Frontex niet goed zolang het OLAF rapport niet wordt vrijgegeven.
28 april 2022	Vergadering Raad van Bestuur van Frontex over strafmaatregelen voor het management van Frontex.
28 april 2022	Journalisten van Lighthouse Reports publiceren nieuw bewijs over Frontex’s betrokkenheid bij pushbacks.
29 april 2022	Frontex baas Fabrice Leggeri dient zijn ontslag in naar aanleiding van de nieuwe beschuldigingen dat het agentschap meewerkt aan pushbacks.

Wat moet er veranderen bij Frontex?

Dat mensenrechten worden geschonden, zoals bij het illegaal terugduwen van asielzoekers kan niet zonder gevolgen blijven. Daarom moeten structurele veranderingen komen ten aanzien van de manier waarop Frontex opereert:

• Frontex mag alleen actief zijn in landen die handelen in overeenstemming met de mensenrechten.
• Frontex moet actief informatie inzamelen over eventuele mensenrechtenschendingen én vervolgens adequaat moet handelen wanneer het vermoeden van mensenrechtenschendingen bestaat.
• Frontex moet zijn operaties in Hongarije onmiddellijk opschorten en zijn operaties in Griekenland dringend te evalueren.
• Wanneer melding wordt gemaakt van pushbacks bij Frontex, moet het agentschap dit niet alleen onderzoeken door navraag te doen bij een land, maar ook bij andere partijen checken of de info klopt.

Wat moet op EU-niveau gebeuren om pushbacks te stoppen:

1. Er moet scherper toezicht komen op Frontex vanuit de Europese Commissie. Na de confrontatie met meerdere schandalen rondom het functioneren van Frontex, kunnen we stellen dat de Commissie zijn toezichtfunctie niet goed uitvoert. De Commissie moet Frontex dwingen verantwoording af te leggen en zorgen dat het agentschap minder autonoom opereert. De Commissie moet niet schuwen Frontex voor het Europese Hof te dagen als het zijn verplichtingen niet nakomt.
2. Ook EU-landen mogen niet langer wegkijken van de mensenrechtenschendingen die binnen de Unie plaatsvinden door lidstaten, en waarbij Frontex betrokken is. Zo bestaat de raad van bestuur van Frontex uit vertegenwoordigers van de EU-landen, die hier hebben gefaald in hun rol om toezicht te houden.
3. EU-fondsen voor migratie mogen alleen worden uitgekeerd aan landen die het recht op asiel respecteren. De Europese Commissie moet bij het uitkeren van EU-fondsen voor grensmanagement dus keer op keer nagaan of de betreffende lidstaten fundamentele rechten respecteert.
4. Tot slot is het is erg belangrijk dat er eindelijk een Europees asielbeleid komt waarbij de landen gezamenlijk verantwoordelijkheid dragen voor asielverzoeken, en niet alleen de landen aan de buitengrenzen verantwoordelijk zijn. Tegelijkertijd moet er hard worden opgetreden bij pushbacks door landen. De huidige straffeloosheid heeft de praktijk van pushbacks uitgebreid naar praktisch alle grenslanden. Het wegkijken bij schendingen legitimeert dit soort uitwassen aan de Europese buitengrenzen.