“Ik hoor geen bezwaren. Het akkoord van Parijs voor het klimaat is aangenomen!”

Deze woorden sprak de Franse gastheer Laurent Fabius op 12 december 2015 na twee weken van intense onderhandelingen. Na de dramatisch mislukte klimaattop van 2009 in Kopenhagen, lukte het de wereld dit keer wel om een nieuw internationaal regime vorm te geven voor de grootste mondiale crisis van deze tijd: de klimaatcrisis.

Vijf jaar na Parijs maken we de balans op. Wat maakt het Parijsakkoord zo belangrijk? Wat zijn de effecten tot nu toe geweest? Wat staat ons de komende tijd te wachten in het klimaatbeleid en welke rol speelt de Europese Unie daarin?

Door Bas Eickout - Europarlementariër GroenLinks

De basis voor het Parijsakkoord werd niet door Europa, maar door de Verenigde Staten en China gelegd. Barack Obama en Xi Jinping sloten een akkoord waarin beide grootmachten hun klimaatambities flink opschroefden. Dit gaf de impuls die de voorwaarde schepte voor het Parijsakkoord. Maar pas tijdens de klimaattop zelf werden de juridische formuleringen gesmeden, met een sleutelrol voor gastland Frankrijk en de Europese Unie, die de afgelopen vijf jaar belangrijk zijn gebleken voor de wereldwijde klimaatambitie. Aan de hand van vier quotes uit het verdrag licht ik toe hoe het Parijsakkoord het wereldwijde klimaatbeleid fundamenteel veranderde.

Doel van deze Overeenkomst [...] is de stijging van de wereldwijde gemiddelde temperatuur ruim onder 2 °C te houden ten opzichte van het pre-industriële niveau en ernaar te blijven streven de stijging te beperken tot 1,5 °C.

Allereerst het temperatuurdoel van het klimaatakkoord. Al jaren wezen wetenschappers op het levensgrote risico om te sturen op twee graden opwarming. De gevolgen van twee graden opwarming voor onder andere extreme hitte, ecosystemen, oogsten en de visstand zijn meer dan twee keer zo groot als bij anderhalve graad opwarming. Bovendien is het sturen op twee graden met grote onzekerheid omgeven waardoor het geen overbodige luxe is om een lager doel na te streven om een nog schadelijkere opwarming te voorkomen.

Ook al legt het Parijsakkoord geen hard doel vast van anderhalve graad, inmiddels is dit streven wel de maatstaf voor veel analyses die als basis voor beleid gebruikt worden. De Verenigde Naties publiceren ieder jaar een rapport met de kloof tussen de daadwerkelijke emissies en het pad naar een maximale opwarming van anderhalve graad. De Europese Commissie baseert zich op dergelijke rapporten bij wetsvoorstellen op het vlak van klimaat.

Als we mikken op een kans van vijftig procent om onze opwarming tot twee of anderhalve graad te beperken, dan mogen we naar schatting 920 gigaton aan CO2 minder uitstoten. Dat betekent dat - als we op de huidige voet doorgaan - we twintig jaar minder CO₂-budget om uit te stoten over hebben.

De vorige Europese Commissie keek onder leiding van Jean-Claude Juncker vakkundig weg voor de gevolgen van deze aangescherpte doelstelling op korte termijn. Zijn Commissie bleef in de jaren na Parijs nog stug doorgaan met klimaatbeleid op basis van doelstellingen uit 2014. Toen zijn opvolger Ursula von der Leyen in 2019 aantrad, kwam de Commissie eindelijk tot de conclusie dat de EU op geen enkele manier in de buurt van anderhalve graad zou komen, zonder ingrijpende extra vermindering van de uitstoot. Niet straks, maar nu, in dit decennium.

Streven de Partijen ernaar de piek van de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd zo snel mogelijk te bereiken, de uitstoot daarna snel te verminderen [zodat] een balans tussen antropogene emissies per bron en verwijderingen per put van broeikasgassen wordt bereikt.

Het Parijsakkoord is niet alleen historisch dankzij het aangescherpte temperatuurdoel, maar ook omdat landen voor het eerst zwart op wit zetten dat de broeikasgasuitstoot in de tweede helft van de eeuw “in balans moet zijn met de opname van CO₂”. Een omfloerste bewoording, maar de stip aan de horizon om als wereld klimaatneutraal te worden, werd hier gezet.

Na vijf jaar kunnen we constateren dat deze passage een impact heeft gehad. Van de grote uitstoters zegde de EU als eerste toe om uiterlijk in 2050 klimaatneutraal te worden. Momenteel wordt die belofte ook juridisch vastgelegd in de Europese klimaatwet. China volgde dit jaar met de belangrijke doelstelling om koolstofneutraal te worden voor 2060. Ook Japan, Zuid-Korea, Zuid-Afrika, Canada en Nieuw-Zeeland committeerden zich inmiddels aan nul-uitstoot in 2050. De aanstaande president van de Verenigde Staten Joe Biden beloofde in zijn campagne de terugkeer van de VS in het Parijsakkoord en klimaatneutraliteit in 2050.

Elke volgende nationaal bepaalde bijdrage van een Partij dient verder te gaan dan haar op dat tijdstip geldende nationaal bepaalde bijdrage en een zo hoog mogelijk ambitieniveau te weerspiegelen.

Deze doelstellingen voor de tweede helft van deze eeuw zijn natuurlijk weinig waard zonder actie op korte termijn. Daarom moeten we ook kijken naar wat het Parijsakkoord betekent voor klimaatbeleid in het komende decennium. Een derde cruciaal onderdeel van het Parijsakkoord is het systeem van nationale bijdrages aan het temperatuurdoel. Daar waar eerdere klimaatovereenkomsten landen top-down hun emissiereductiebijdrage berekenden, kent het Parijsakkoord een systeem van nationaal bepaalde bijdrages (in klimaatjargon NDC) die door landen zelf worden bepaald.

Hoewel hier duidelijk sprake is van vrijwilligheid in plaats van dwang, lijkt dit systeem toch effect te hebben. Elke vijf jaar worden landen geconfronteerd met de tekortkomingen van hun beleid. Door de groepsdruk worden landen gestimuleerd hun nationale bijdrages ambitieuzer te maken. Het Parijsakkoord bepaalt bovendien dat nieuwe nationale doelen alleen ambitieuzer mogen zijn dan de huidige doelen. Dit was dé reden dat President Trump uit het Parijsakkoord stapte: hij kon zich door ‘Parijs’ niet losmaken van de klimaatdoelen ingediend door zijn voorganger Obama.

Door deze Parijscyclus staan landen nu onder druk om hun NDC's in te leveren met daarin uitstootdoelen voor 2025 of 2030. Dit heeft voor de druk gezorgd bij de Europese Commissie van Von der Leyen om voor 2020 eindelijk een hoger uitstootdoel voor 2030 voor te stellen, daar waar haar voorganger Juncker jarenlang op het ontoereikende doel van min veertig procent bleef steken. De EU kan een van de eerste grote uitstoters worden die een opgehoogd doel inlevert bij de Verenigde Naties. Maar dan moeten de Europese regeringsleiders - inclusief de grootste dwarsligger Polen - er wel in slagen om het emissiereductiedoel van min vijfenvijftig procent in 2030 te omarmen.

Dit zou vervolgens betekenen dat al het Europees klimaatbeleid, van emissiehandel tot energie en transport weer op de schop gaat. Als de VS een geloofwaardige comeback wil maken op het internationale klimaattoneel, moet het ook een 2030-doel vastleggen. Het uit de EU gestapte Groot-Brittannië gaf alvast het goede voorbeeld door hun verhoogde NDC in te leveren met een reductiedoelstelling van min achtenzestig procent uitstoot ten opzichte van 1990.

Ook voor de andere grote uitstoters die zich committeren aan koolstofneutraliteit, wordt het nu spannend hoe deze beloftes zich vertalen in actie op de korte termijn. Een langetermijndoel van China is echter niet te onderschatten. Daar waar Europa doorgaans meer belooft dan het waarmaakt, is het bij China eerder andersom. China heeft veruit de grootste capaciteit aan hernieuwbare energie opgebouwd en is ook nu nog de grootste investeerder in duurzame energie en groene technieken als elektrisch vervoer. China werkt hier niet alleen mee aan een schonere lucht in haar steden, maar ook aan een toekomstbestendige economie.

Doel van deze Overeenkomst is [...] geldstromen in lijn te brengen met een traject naar broeikasgasarme en klimaatveerkrachtige ontwikkeling.

Een vierde fundamentele doorbraak in Parijs, is een vaak vergeten subdoel van het Parijsakkoord: het verplaatsen van financiële stromen zodat die bijdragen aan een koolstofarme economie. De investeringen van vandaag bepalen vaak hoe fysieke infrastructuur en economische activiteit er over enkele decennia uit ziet. Er is daarom geen tijd te verliezen om financiële stromen gebaseerd op een oude, fossiele economie van richting te veranderen.

Deze opdracht uit het Parijsakkoord, gesteund door een groeiende divestment-beweging en zorgen van financiële toezichthouders, heeft voor veel verandering gezorgd in de financiële wereld. Financiële instellingen die investeringen of leningen hebben uitstaan in delen van de economie die niet verenigbaar zijn met de Parijsdoelen, dreigen hun waarde te verliezen.

Centrale banken hebben zich inmiddels verenigd in een netwerk voor vergroening. De wereldwijde Raad voor Financiële Stabiliteit heeft een mondiaal systeem opgetuigd voor bedrijven om over hun klimaatimpact te rapporteren. Er is een wildgroei ontstaan van private initiatieven om financiële instellingen te verduurzamen, variërend van regelrechte greenwashing tot oprechte radicale aanpassing aan een klimaatneutrale toekomst.

Ook de Europese Unie heeft een agenda voor een duurzame financiële sector of sustainable finance uitgerold. Financiële instellingen zoals pensioenfondsen, banken en verzekeraars moeten de komende tijd klimaatstresstests ondergaan en uiteindelijk op een beheerste manier uit activiteiten stappen die niet passen in een klimaatneutrale wereld. De Europese Unie heeft als eerste jurisdictie ter wereld een gedetailleerd raamwerk (een zogeheten taxonomie) opgetuigd met definities van economische activiteiten die als duurzaam beschouwd kunnen worden.

Grote publieke investeringsbanken waaronder de Wereldbank en de Europese Investeringsbank (EIB) voegen zich naar de realiteit van de Parijsdoelstelling. De EIB met een balans van ruim 550 miljard euro, stopt met investeringen in fossiele energie en wil minstens de helft besteden aan expliciet groene investeringen. Ze wil ervoor zorgen dat geen enkele investering tegen het Parijsakkoord in werkt. Het Europees Parlement wil in de Europese klimaatwet vastleggen dat fossiele subsidies worden afgeschaft.

Al deze ontwikkelingen dragen er aan bij dat investeringen in onder andere energie uit kolen de laatste jaren snel afnemen en de financiering van duurzame activiteiten aantrekkelijker wordt. Begin 2021 wordt een nieuwe pakket aan wetgeving verwacht waardoor duurzaamheid steeds meer de norm wordt in financiële regels en de wereld van investeringen.

Het Parijsakkoord mag met recht historisch genoemd worden en bepaalt de klimaatagenda van vandaag. Maar een internationaal verdrag is op zichzelf geen garantie dat de wereld klimaatverandering op tijd aanpakt. In de jaren na de hamerslag van Fabius bleef een grote doorbraak uit. Dat is deels te wijten aan de dramatische klimaatpolitiek van Trump maar ook aan de stilstand van de Europese Commissie van Juncker onder goedkeurend oog van de Duitse bondskanselier Angela Merkel.

Met de verkiezing van Joe Biden en een Europese Commissie die de Green Deal als kernopdracht heeft, is er kans op nieuw momentum. De EU kan kiezen om een keer niet te zwichten voor de eeuwige verleiding klimaatbeleid tot morgen uit te stellen. Het zou een welkome breuk met deze trend zijn, als de EU er in slaagt zich vast te leggen op vijfenvijftig procent uitstootreductie ten opzichte van 1990 vlak voor de vijfde verjaardag van het Parijsakkoord.

In 2021 komt de wereld opnieuw bijeen voor de vanwege corona uitgestelde klimaattop in Glasgow. De mate waarin de wereld de pandemie onder controle krijgt, heeft invloed op hoe vergaand en concreet de nationale bijdrages van de landen zullen zijn. Ook de economische reactie op de economische gevolgen van de coronacrisis is van belang.

In de EU moeten de exacte duurzaamheidsvoorwaarden voor de 750 miljard euro uit het Europese herstelfonds in de komende weken nog worden uitonderhandeld. Ook voor nationale steunpakketten in de EU en elders geldt: hoe beter ze afgestemd worden op de klimaatopgave, hoe makkelijker we het grote gat tussen de benodigde emissiereducties en het daadwerkelijk uitgevoerde beleid kunnen dichten.

De komende tijd zullen we leren of het jaar 2021 de jaar van de opgehoogde klimaatambitie wordt. Laat de EU nu al het juiste voorbeeld geven.